Κολικός νεφρού: Τι είναι & τι δείχνει

Ο κολικός νεφρού είναι από τις πιο έντονες και βασανιστικές εμπειρίες πόνου που μπορεί να ζήσει ένας άνθρωπος. Περιγράφεται σαν «μαχαιριά» που ξεκινά από το πλάι της μέσης και απλώνεται προς το πλάγιο της κοιλιάς, τη βουβωνική περιοχή και συχνά μέχρι τα έξω γεννητικά όργανα. Δεν είναι όμως μια απλή κρίση πόνου που είναι παροδική. Ο κολικός νεφρού είναι σύμπτωμα απόφραξης στο ουροποιητικό σύστημα και αποτελεί ισχυρό μήνυμα του οργανισμού ότι κάτι εμποδίζει τη φυσιολογική ροή των ούρων.

Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο κολικός νεφρού οφείλεται σε πέτρα που μετακινείται και σφηνώνει στον ουρητήρα, τον λεπτό σωλήνα που μεταφέρει τα ούρα από το νεφρό στην ουροδόχο κύστη. Η πίεση μέσα στο νεφρό αυξάνεται, το τοίχωμα του ουρητήρα αντιδρά με σπασμό και έτσι δημιουργείται ο χαρακτηριστικός, έντονος κολικοειδής πόνος. Το πόσο γρήγορα εμφανίζεται η απόφραξη παίζει μεγαλύτερο ρόλο στην ένταση του πόνου από τον ίδιο τον βαθμό της απόφραξης.

 

Πόσο συχνά εμφανίζεται κολικός νεφρού και ποιοι κινδυνεύουν περισσότερο;

Ο κολικός νεφρού είναι ένα πολύ συχνό σύμπτωμα. Πιο συγκεκριμένα, υπολογίζεται ότι ένα ποσοστό περίπου 10–12% του πληθυσμού θα παρουσιάσει κάποια στιγμή μερική ή πλήρη απόφραξη του ουρητήρα, συνήθως λόγω λίθου. Από αυτούς, περίπου οι μισοί θα ξαναπεράσουν επεισόδιο στο μέλλον.

Ο κολικός νεφρού εμφανίζεται συχνότερα τους ζεστούς μήνες και τις πρωινές ώρες. Τις ζεστές μέρες πίνουμε συχνά λιγότερο νερό από όσο χρειάζεται και ταυτόχρονα χάνουμε υγρά με τον ιδρώτα. Τα ούρα γίνονται πιο συμπυκνωμένα και έτσι ευνοείται ο σχηματισμός κρυστάλλων και πέτρας. Η μειωμένη παραγωγή ούρων όταν κοιμόμαστε τη νύχτα και η απότομη κινητοποίηση λίθων με την κίνηση το πρωί εξηγούν γιατί πολλά επεισόδια κολικού νεφρού ξεκινούν νωρίς το πρωί ή ξυπνούν τον ασθενή από τον ύπνο.

 

Βασικά αίτια εμφάνισης κολικού νεφρού

Σχεδόν εννιά στις δέκα φορές, ο κολικός νεφρού οφείλεται σε ουρολιθίαση, δηλαδή σε πέτρα στο ουροποιητικό σύστημα. Οι πέτρες σχηματίζονται συνήθως μέσα στο νεφρό, από κρυστάλλους αλάτων που δεν αποβάλλονται εγκαίρως με τα ούρα. Μπορεί να μείνουν σιωπηλές στο νεφρό για καιρό και να προκαλούν μόνο λίγο αίμα στα ούρα ή συχνές ουρολοιμώξεις. Ο κολικός νεφρού αρχίζει συνήθως όταν μια πέτρα φύγει από τη θέση της και πέσει μέσα στον ουρητήρα, προκαλώντας μερική ή πλήρη απόφραξη της ροής των ούρων.

Υπάρχουν όμως και μη λιθιαστικά αίτια, λιγότερο συχνά αλλά κλινικά σημαντικά. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται:

• οι θρόμβοι αίματος μέσα στον ουρητήρα
• οι στενώσεις της πυελοουρητηρικής συμβολής ή άλλων τμημάτων του ουρητήρα
• η ατονία του τοιχώματος του ουρητήρα
• οι όγκοι του ουροποιητικού ή μάζες εκτός ουρητήρα που τον πιέζουν από έξω – όπως γυναικολογικοί όγκοι, οπισθοπεριτοναϊκές μάζες ή διογκωμένοι λεμφαδένες.

Κοινός παρονομαστής όλων αυτών είναι ότι η φυσιολογική πορεία των ούρων εμποδίζεται, η πίεση στο εσωτερικό του νεφρού αυξάνεται, η παροχή αίματος προς το παρέγχυμα του νεφρού μειώνεται και ο οργανισμός αντιδρά με κολικό νεφρού.

 

Πώς εκδηλώνεται ο κολικός νεφρού

Ο πόνος του κολικού νεφρού έχει κάποια πολύ χαρακτηριστικά στοιχεία. Συνήθως ξεκινά ξαφνικά, χωρίς κάποια προειδοποιητικά «σφίξιμο» ή ήπια ενοχλήματα – αν και σε ορισμένους ασθενείς αρχίζει ως βάρος ή αίσθημα πίεσης στη νεφρική χώρα και σταδιακά γίνεται ανυπόφορος. Η αρχική εντόπιση είναι στο ύψος του νεφρού, στο πλάι της μέσης. Όσο ο λίθος κατεβαίνει μέσα στον ουρητήρα, ο πόνος μπορεί να μετατοπίζεται προς το πλάγιο κοιλιακό τοίχωμα, τη βουβωνική χώρα, τον όρχι ή τα μεγάλα χείλη και την ουρήθρα.

Ο κολικός νεφρού δεν είναι ένας «ήσυχος» πόνος. Ο ασθενής δυσκολεύεται να σταθεί ακίνητος, αλλάζει συνεχώς θέση, περπατάει, σκύβει, ξαπλώνει, ξανασηκώνεται, προσπαθώντας απελπισμένα να βρει στάση ανακούφισης. Σε αντίθεση με τον πόνο της οξείας κοιλίας (π.χ. ρήξη ανευρύσματος, σκωληκοειδίτιδα, παγκρεατίτιδα), όπου ο ασθενής συνήθως μένει ακίνητος για να μην επιδεινώνεται ο πόνος, στον κολικό νεφρού η συνεχής κίνηση είναι σχεδόν χαρακτηριστική.

Ο πόνος εμφανίζεται σε κύματα. Στην οξεία φάση αυξάνεται προοδευτικά, κορυφώνεται συνήθως μέσα σε 1–2 ώρες και στη συνέχεια μπορεί να παραμείνει σε ένα υψηλό, σχετικά σταθερό επίπεδο για αρκετή ώρα, μέχρι να σταματήσει ο σπασμός ή να μετακινηθεί η πέτρα. Η συνολική διάρκεια ενός επεισοδίου κολικού νεφρού μπορεί να είναι από 3 έως και 18 ώρες, σπανιότερα περισσότερο, με φάση οξείας έναρξης, φάση σταθερού έντονου πόνου και τέλος φάση γρήγορης ύφεσης.

 

Άλλα συμπτώματα που μπορεί να συνοδεύουν τον κολικό νεφρού

Πέρα από τον έντονο πόνο, ο κολικός νεφρού συνοδεύεται συχνά από μια σειρά συμπτωμάτων που βοηθούν στη διάγνωση. Πολλοί ασθενείς παρουσιάζουν ναυτία και εμετούς, λόγω της κοινής νεύρωσης ανάμεσα στη νεφρική πύελο, το στομάχι και το έντερο, και της αντίδρασης του οργανισμού στον έντονο πόνο. Μερικές φορές ο ίδιος ο πόνος ή η χορήγηση αναλγητικών επιδεινώνουν τη ναυτία. Εντερική παράλυση ή μετεωρισμός μπορεί να κάνει την κοιλιά να φαίνεται «φουσκωμένη», χωρίς όμως να υπάρχει οξύ πρόβλημα που χρήζει χειρουργείου.

Σχεδόν πάντα, σε ένα επεισόδιο κολικού νεφρού, υπάρχει κάποιος βαθμός αιματουρίας. Η παρουσία αίματος στα ούρα οφείλεται στον ερεθισμό και τις μικροτραυματικές κακώσεις που προκαλεί η πέτρα στο ουροποιητικό τοίχωμα καθώς μετακινείται. Η ούρηση μπορεί να είναι επώδυνη, συνοδευόμενη από αίσθημα καύσου, ιδιαίτερα όταν ο λίθος έχει φτάσει χαμηλά στην κυστεοουρητηρική συμβολή και ερεθίζει το στόμιο του ουρητήρα. Σε αυτή τη φάση μπορεί να εμφανιστεί έντονη συχνοουρία και επιτακτική ανάγκη για ούρηση, ακόμη και με πολύ μικρή ποσότητα ούρων.

Ο πυρετός δεν είναι τυπικό σύμπτωμα ενός απλού, μη επιπλεγμένου κολικού νεφρού. Αν όμως συνυπάρχει πυρετός, ρίγος, έντονη κακουχία, πυουρία (πύον στα ούρα) ή μικροβιουρία, τότε υπάρχει υποψία σοβαρής λοίμωξης, όπως αποφρακτικής πυελονεφρίτιδας. Σε αυτή την περίπτωση απαιτείται άμεση νοσηλεία και αποσυμφόρηση του ουροποιητικού.

Επιπλοκές που μπορεί να προκαλέσει ένας κολικός νεφρού

Το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι ο ίδιος ο πόνος – όσο ισχυρός και αν είναι – αλλά η απόφραξη της ροής των ούρων. Η αυξημένη πίεση μέσα στο νεφρό μπορεί, αν παραμείνει για μεγάλο χρονικό διάστημα, να προκαλέσει μόνιμη βλάβη στη λειτουργία του οργάνου. Αν η απόφραξη αρθεί μέσα σε περίπου δύο εβδομάδες, η νεφρική λειτουργία συνήθως επανέρχεται πλήρως. Αν όμως περάσουν περισσότερες από 15 μέρες, η αποκατάσταση είναι μερική, ενώ μετά από περίπου έξι εβδομάδες πλήρους απόφραξης, η βλάβη μπορεί να γίνει μόνιμη και μη αναστρέψιμη.

Ειδική προσοχή απαιτείται όταν ο ασθενής έχει μόνο έναν λειτουργικό νεφρό – είτε ανατομικά είτε λειτουργικά – ή όταν υπάρχει ταυτόχρονη απόφραξη και των δύο νεφρών. Και οι δύο αυτές καταστάσεις μπορούν να οδηγήσουν σε οξεία νεφρική ανεπάρκεια.

Η δεύτερη σοβαρή επιπλοκή είναι η ουρολοίμωξη πάνω σε έδαφος απόφραξης, η λεγόμενη αποφρακτική πυελονεφρίτιδα. Λόγω στάσης των ούρων, τα μικρόβια πολλαπλασιάζονται εύκολα και η λοίμωξη μπορεί να επεκταθεί γρήγορα, προκαλώντας απόστημα νεφρού ή γενικευμένη λοίμωξη του αίματος.

 

Εξετάσεις για τη διάγνωση του κολικού νεφρού

Όταν ένας ασθενής εμφανιστεί με έντονο πόνο συμβατό με κολικό νεφρού, γίνεται συνήθως ένας συνδυασμός εργαστηριακών και απεικονιστικών εξετάσεων. Η γενική ούρων δείχνει αν υπάρχει αίμα ή λευκά αιμοσφαίρια, ενώ η καλλιέργεια ούρων ελέγχει για μικρόβια. Οι εξετάσεις αίματος αξιολογούν τη νεφρική λειτουργία και το αν υπάρχει φλεγμονή.

Το υπερηχογράφημα νεφρών–κύστης είναι συνήθως η πρώτη απεικονιστική εξέταση, γιατί είναι γρήγορη, χωρίς ακτινοβολία και οικονομική. Μπορεί να δείξει αν υπάρχει διάταση του συστήματος αποχέτευσης (υδρονέφρωση) και να αναγνωρίσει αρκετούς λίθους. Ωστόσο, μικρές πέτρες, κυρίως στον ουρητήρα, μπορεί να διαφύγουν.

Η απλή ακτινογραφία ΝΟΚ έχει περιορισμένη ευαισθησία στην ανίχνευση λίθων, αλλά βοηθά στην παρακολούθηση μιας ήδη γνωστής πέτρας και στη μετεγχειρητική παρακολούθηση.

Η αξονική τομογραφία χωρίς σκιαγραφικό έχει πλέον τον ρόλο του «χρυσού κανόνα» για τη διάγνωση της ουρολιθίασης και του κολικού νεφρού. Μπορεί να απεικονίσει σχεδόν όλους τους λίθους, να καθορίσει το μέγεθός τους σε όλες τις διαστάσεις, την πυκνότητά τους και τις ανατομικές σχέσεις με τα γύρω όργανα. Αυτές οι πληροφορίες είναι πολύ σημαντικές για την επιλογή της κατάλληλης θεραπείας, π.χ. αν είναι πιθανό ο λίθος να αποβληθεί αυτόματα ή αν χρειάζεται εξωσωματική λιθοτριψία ή ενδοσκοπική επέμβαση.

Πώς αντιμετωπίζεται ο κολικός νεφρού

Η αντιμετώπιση του κολικού νεφρού έχει δύο βασικούς στόχους:

• Να ανακουφιστεί ο ασθενής από τον έντονο πόνο.
• Να αντιμετωπιστεί η αιτία της απόφραξης, ώστε να προστατευθεί η νεφρική λειτουργία και να προληφθούν επιπλοκές.

Σε πρώτη φάση, η ανακούφιση του πόνου επιτυγχάνεται με φάρμακα. Τα συνηθέστερα φάρμακα για τον κολικό νεφρού είναι τα μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη (π.χ. δικλοφαινάκη) και η παρακεταμόλη, τα οποία μειώνουν την φλεγμονή και τον σπασμό στο ουρητηρικό τοίχωμα. Ανάλογα με την ένταση του πόνου και την κατάσταση του ασθενούς επιλέγεται και η ενδεδειγμένη τεχνική χορήγησης (π.χ. από το στόμα ή ενδοφλέβια).

 

Συχνά λάθη που κάνουν ασθενείς με κολικό νεφρού

Ένα συχνό λάθος είναι να προσπαθεί ο ασθενής να «αποβάλλει» την πέτρα πίνοντας πολλά υγρά μέσα στην κρίση του κολικού. Την ώρα που ο ασθενής πονάει έντονα από κολικό νεφρού, η υπερβολική πρόσληψη υγρών μπορεί να αυξήσει τη ροή των ούρων προς ένα ήδη μπλοκαρισμένο σύστημα, επιδεινώνοντας τον πόνο. Η αύξηση των υγρών είναι χρήσιμη στα μεσοδιαστήματα, όταν δεν πονάς, για να διευκολύνεται η κίνηση και η αποβολή της πέτρας.

Η εφαρμογή ζέστης, όπως θερμοφόρα στη νεφρική περιοχή ή ζεστό μπάνιο, συχνά ανακουφίζει τους μυϊκούς σπασμούς και βοηθά τον ασθενή να αντέξει μέχρι να δράσει το παυσίπονο. Αν, παρά τη λήψη αντιφλεγμονώδους υπόθετου ή ένεσης, ο πόνος δεν υποχωρήσει μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, είναι απαραίτητη η άμεση επικοινωνία με τον θεράποντα ουρολόγο ή η μετάβαση σε νοσοκομείο. Δεν πρέπει να συνεχίζονται ανεξέλεγκτα οι επαναλαμβανόμενες δόσεις παυσίπονων στο σπίτι, γιατί ενδέχεται να καλυφθεί η εικόνα άλλων σοβαρών παθήσεων με παρόμοια συμπτώματα.

 

Συντηρητικά μέτρα αντιμετώπισης της ουρολιθίασης που προκαλεί κολικό νεφρού

Όταν ο κολικός νεφρού οφείλεται σε σχετικά μικρή πέτρα, χωρίς σημεία σοβαρής απόφραξης ή λοίμωξης, η θεραπεία μπορεί να είναι αρχικά συντηρητική. Ανάλογα με τη διάμετρο και τη θέση της πέτρας, υπάρχει σημαντική πιθανότητα να αποβληθεί αυτόματα μέσα σε διάστημα λίγων εβδομάδων. Για πέτρες μικρότερες από 5 χιλιοστά, το ποσοστό αυτόματης διέλευσης είναι υψηλό.

Στο πλαίσιο της συντηρητικής αντιμετώπισης μπορεί να χρησιμοποιηθούν φάρμακα που χαλαρώνουν το μυϊκό τόνο του ουρητήρα. Αυτή η λεγόμενη «φαρμακευτική αγωγή αποβολής του λίθου» διευκολύνει την προώθηση της πέτρας προς την κύστη.

Η περίοδος αναμονής για αυτόματη αποβολή δεν πρέπει να παρατείνεται πάνω από 4–6 εβδομάδες, γιατί αυξάνεται ο κίνδυνος μόνιμης βλάβης στο νεφρό. Η συντηρητική αγωγή δεν ενδείκνυται όταν συνυπάρχουν πυρετός, εμμένων έντονος πόνος παρά τα παυσίπονα, επιδείνωση της νεφρικής λειτουργίας ή απόφραξη σε μονήρη νεφρό.

 

Πότε χρειάζεται επεμβατική αντιμετώπιση

Η επεμβατική παρέμβαση προτείνεται όταν η πέτρα είναι μεγάλη (συνήθως ≥7 χιλιοστά), όταν η απόφραξη επιμένει, όταν ο κολικός νεφρού δεν ελέγχεται φαρμακευτικά, όταν υπάρχει συνοδός λοίμωξη ή όταν ο ασθενής έχει υψηλό κίνδυνο για νεφρική βλάβη, όπως σε μονήρη νεφρό ή αμφοτερόπλευρη απόφραξη.

Για την οριστική αντιμετώπιση της λιθίασης υπάρχουν σήμερα πολλές ελάχιστα επεμβατικές τεχνικές, όπως:

• Εξωσωματική λιθοτριψία (ESWL)
• Ενδοσωματική λιθοτριψία
• Διαδερμική νεφρολιθοτριψία
• Ρομποτική/Λαπαροσκοπική ή ανοικτή επέμβαση για την αφαίρεση του λίθου που εφαρμόζονται πλέον σπανιότερα, σε πολύ ειδικές περιπτώσεις ή όταν άλλες τεχνικές δεν είναι εφικτές.

Η επιλογή της μεθόδου εξαρτάται από τη θέση, το μέγεθος, τη σύσταση της πέτρας, την ανατομία του ουροποιητικού, τη γενική κατάσταση του ασθενούς και την εμπειρία του κέντρου.

 

Ζωή μετά από κολικό νεφρού και πρόληψη

Μετά το πρώτο επεισόδιο κολικού νεφρού, πολλοί ασθενείς φοβούνται την πιθανότητα υποτροπής. Ο φόβος αυτός δεν είναι αβάσιμος, αφού η ουρολιθίαση έχει την τάση να επανέρχεται. Συνεπώς, είναι σημαντικό να εφαρμοστούν ορισμένα μέτρα πρόληψης. Η πρόληψη επικεντρώνεται στην αύξηση της ημερήσιας πρόσληψης υγρών, στη ρύθμιση της διατροφής (λιγότερο αλάτι, προσοχή σε υπερβολική κατανάλωση ζωικών πρωτεϊνών ή τροφών πλούσιων σε οξαλικά, ανάλογα με τον τύπο της πέτρας), στον έλεγχο μεταβολικών παραγόντων με ειδικές εξετάσεις ούρων και αίματος, και σε τακτική παρακολούθηση από ουρολόγο.

Η ανάλυση της πέτρας που αποβλήθηκε ή αφαιρέθηκε, όταν είναι εφικτό, δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τη σύστασή της και βοηθά στον σχεδιασμό της μακροπρόθεσμης πρόληψης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να χρειαστούν και ειδικά φάρμακα που αλλάζουν τη σύσταση των ούρων και μειώνουν την πιθανότητα σχηματισμού νέων κρυσταλλώσεων.

Συνοψίζοντας, ο κολικός νεφρού δεν είναι απλώς ένας ισχυρός πόνος που πρέπει να υπομείνει ο ασθενής. Αντιθέτως, αποτελεί ένδειξη ότι η ροή των ούρων έχει παρεμποδιστεί και ότι η λειτουργία του οργάνου μπορεί να κινδυνεύει, ιδιαίτερα αν η απόφραξη παραταθεί ή αν συνυπάρχει λοίμωξη. Η έγκαιρη διάγνωση, ο σωστός απεικονιστικός έλεγχος, η άμεση αντιμετώπιση του πόνου και ο σωστός σχεδιασμός της θεραπείας (συντηρητικής ή επεμβατικής) είναι τα κλειδιά για την προστασία των νεφρών και την αποφυγή σοβαρών επιπλοκών. Εάν υποψιάζεστε ότι πάσχετε από λιθίαση ουροποιητικού, ο Χειρουργός Ουρολόγος Δρ. Βασίλειος Μυγδάλης μπορεί να σας κατευθύνει κατάλληλα στην εύρεση της ενδεδειγμένης θεραπευτικής μεθόδου.